ग्रहणीरोगनिदानम्

अथ ग्रहणीरोगनिदानम्

अतीसारे निवृत्तेऽपि मन्दाग्नेरहिताशिनः

भूयं संदूषितो वह्निर्ग्रहणीमभिदूषयेत् १

एकैकशः सर्वशश्च दोषैरत्यर्थमूर्च्छितैः

सा दुष्टा बहुशो भुक्तमाममेव विमुञ्चति २

पक्वं वा सरुजं पूति मुहुर्बद्धं मुहुर्द्र वम्

ग्रहणीरोगमाहुस्तमायुर्वेदविदो जनाः ३

पूर्वरूपं तु तस्येदं तृष्णाऽलस्यं बलक्षयः

विदाहोऽन्नस्य पाकश्च चिरात् कायस्य गौरवम् ४

कटुतिक्तकषायाति रूक्षसंदुष्टभोजनैः

प्रमितानशनात्यध्ववेगनिग्रहमैथुनैः ५

मारुतः कुपितो वह्निं सञ्छाद्य कुरुते गदान्

तस्यान्नं पच्यते दुःखं शुक्तपाकं खराङ्गता ६

कण्ठास्यशोषः क्षुत्तृष्णा तिमिरं कर्णयोः स्वनः

पार्श्वोरुवङ्क्षणग्रीवारुगभीक्ष्णं विसूचिका ७

हृत्पीडाकार्श्यदौर्बल्यं वैरस्यं परिकर्तिका

गृद्धिः सर्वरसानां च मनसः सदनं तथा ८

जीर्णे जीर्यति चाध्मानं भुक्ते स्वास्थ्यमुपैति च

स वातगुल्महृद्रो गप्लीहाशङ्की च मानवः ९

चिराद् दुःखं द्र वं शुष्कं तन्वामं शब्दफेनवत्

पुनः पुनः सृजेद्वर्चः कासश्वासार्दितोऽनिलात् १०

कट्वजीर्णविदाह्यम्लक्षाराद्यैः पित्तमुल्बणम्

आप्लावयद्धन्त्यनलं जलं तप्तमिवानलम् ११

सोऽजीर्णं नीलपीताभं पीताभः सार्यते द्र वम्

पूत्यम्लोद्गारहृत्कण्ठदाहारुचितृडर्दितः १२

गुर्वतिस्निग्धशीतादिभोजनादतिभोजनात्

भुक्तमात्रस्य च स्नप्नाद्धन्त्यग्निं कुपितः कफः १३

तस्यान्नं पच्यते दुःखं हृल्लासच्छर्द्यरोचकाः

आस्योपदेहमाधुर्यं कासष्ठीवनपीनसाः १४

हृदयं मन्यते स्त्यानमुदरं स्तिमितं गुरु

दुष्टोमधुर उद्गारः सदनं स्त्रीष्वहर्षणम् १५

भिन्नामश्लेष्मसंसृष्टगुरुवर्चःप्रवर्तनम्

अकृशस्यापि दौर्बल्यमालस्यं च कफात्मके १६

पृथग्वातादिनिर्दिष्टहेतुलिङ्गसमागमे

त्रिदोषं निर्दिशेदेवं तेषां वक्ष्यामि भेषजम् १७

अन्त्रकूजनमालस्यं दौर्बल्यं सदनं तथा

द्र वं शीतं घनं स्निग्धं सकटीवेदनं शकृत् १७-१

आमं बहु सपैच्छिल्यं सशब्दं मन्दवेदनम्

पक्षान्मासाद्दशाहाद्वा नित्यं वाऽप्यथ मुञ्चति १७-२

दिवा प्रकोपो भवति रात्रौ शान्तिं व्रजेच्च या

दुर्विज्ञेया दुश्चिकित्स्या चिरकालानुबन्धिनी १७-३

सा भवेदामवातेन संग्रहग्रहणी मता

स्विपतः पार्श्वयोः शूलं गलज्जलघटीध्वनिः

तं वदन्ति घटीयन्त्रमसाध्यं ग्रहणीगदम् १७-४

दोषं सामं निरामं च विद्यादत्रातिसारवत् १८

लिङ्गैरसाध्यो ग्रहणीविकारो यैस्तैरतीसारगदो न सिध्येत्

वृद्धस्य नूनं ग्रहणीविकारो हत्वा तनुं नैव निवर्तते च १९

बालके ग्रहणी साध्या यूनि कृच्छ्रा समीरिता

वृद्धे त्वसाध्या विज्ञेया मतं धन्वन्तरेरिदम् १९-१